له‌سویددا.
ژنان له‌پیاوان زیاتر جگه‌ره‌ده‌کێشن..!
پێویسته‌ئاماژه‌به‌وه‌بده‌ین که‌بابه‌تی کولتور،باوه‌ڕ،رۆڵی ژن له‌ناوکۆمه‌ڵ،ئازادی،هۆشیاری ته‌ندروستی،وچه‌ندینی تر ڕۆڵ له‌دیاری کردنی ڕێژه‌ی جگه‌ره‌کێشان له‌نێووڵاتاندا ده‌بینێت.
جگه‌ره‌کێشان قه‌ده‌غه‌یه
به‌م ناونیشانه‌وبه‌شێوه‌یه‌کی ئاڕاسته‌کراووڵاتی سوید له‌به‌رواری 1.6.2005وه چوه ڕێزی یه‌که‌مینه‌کان له‌نێو،وڵاتانی ئه‌وروپا که‌جگه‌ره‌کێشانیان له‌چێشتخانه،قاوه‌خانه،وگشتشوێنه گشتیو تایبه‌ته‌کانو،شوێنی کار،قه‌ده‌غه‌بکه‌ن شایه‌نی باسه‌یه‌که‌م وڵاتی ئه‌وروپایی ئێرله‌ندایه‌که‌ئه‌م بڕیاره‌ی ده‌رکردبێتومێژووی قه‌ده‌غه‌کردنه‌که‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌بۆ‌ساڵی 2004 پاشان ئیتالیابه به‌پله‌ی دووه‌م دوای ئه‌ویش نه‌رویج به‌پله‌ی سێهه‌مو ماڵتاش له‌مانگی ئه‌پریلدا به‌چواره‌م ووڵات.ده‌ژمێرێت که‌جگه‌ره‌کێشانیان قه‌ده‌غه‌کردوه.به‌دواشیانداسوید.
بڕیاری حکومه‌تی سوید له‌مه‌ڕزیاترقه‌ده‌غه‌کردنی کێشانی جگه‌ره‌له‌شوێنه‌گشتیه‌کان له‌پاش مشتومڕێکی زۆری په‌رله‌مان، ولایه‌نه‌په‌یوندیداره‌کانه‌وه‌هات که‌پترله‌ساڵێک هێنه‌وبه‌ره‌وهه‌ڵسه‌ناگندنی(قازانج له‌زیان)خه‌ریکی بوونو سه‌رقاڵیشیان به‌شیکردنه‌وه‌ی لایه‌نه‌باشوخراپه‌کانیان دواتر، ده‌رکردنی یاسای قه‌ده‌غه‌کردنی جگه‌ره‌کێشانی لێکه‌وته‌وه‌ئه‌م بڕیاره‌ی حکومه‌تی سویدی له‌کاتێکدایه‌که‌سوید بۆی ده‌رکه‌وتوه‌ساڵانه‌پترله6400مرۆڤ پێشوه‌خت به‌هۆی جگه‌ره‌کێشانه‌وه‌گیانیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن ،ئه‌مه‌ش وای کردکه‌هه‌رچی زوتره‌سوید هه‌نگاوه‌کانی له‌مه‌ڕقه‌ده‌غه‌کردنی جگه‌ره‌زوتربنێت،له‌وه‌ش زیاتر له‌سویدداژنان له‌پیاوان جگه‌ره‌زیاترده‌کێشن به‌پێی ئاماریک ده‌ری ده‌خات که‌ژنان به‌سێ پله له‌پاوانیان بردۆته‌وه.
یه‌کێک له‌ومه‌ترسیانه‌ی که‌ڕوبه‌ڕووی ئه‌م بڕیاره‌ده‌هات مه‌سه‌له‌ی کرێکاره.. تیایدا سوید له‌وه‌ده‌ترسا له‌ئه‌نجامی قه‌ده‌غه‌کردنی جگه‌ره‌کێشان له‌داهاتوداڕه‌نگه‌کارله‌ره‌وشی کاری کرێکاران وئاره‌زوویان بۆکارکه‌م بکات، مه‌به‌ست، ئه‌و کرێکارانه‌یه که‌جگه‌ره‌ده‌کێشن،به‌ڵام خۆشبه‌ختانه‌له‌ئه‌نجامی ڕاپۆرتێک که‌له‌لایه‌ن هه‌ردووویلایه‌تی ئه‌مریکای کالیفۆرنیا ونیۆرک ،ئاماده‌کرابوو ،ئه‌وه‌ی نیشاندا،ئاره‌زووی کارکردن له‌وشوێنانه‌ی که‌جگه‌ره‌ی تیاداقه‌ده‌غه‌‌کراوه‌به‌ڕیژه‌ی 9%زیادی کردوه.ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ش هانده‌رێکی به‌هێزبووبۆسه‌ربڕیارده‌رانی چاره‌نوسی قه‌ده‌غه‌کردنی یان نه‌کردنی جگه‌ره له‌سویدووڵاتانی تری ئه‌وروپا.
دیاره‌ئه‌مڕۆکه‌جگه‌رکێشان له‌ته‌واوی جیهاندابۆته‌دیارده‌یه‌کی ناسراووباوبگره‌له‌هه‌ندێک شوێندابۆته‌بابه‌تێک بۆخۆ ده‌رخستن یاخودسه‌رنج ڕاکێشان…له‌هه‌مانکاتیشداوڵاتان قازانجێکی زۆر له‌بازرگانی توتن وجگه‌ره‌ده‌ستده‌که‌وێت له‌هه‌ندێک شوێنداداهاتێکی سه‌ره‌کی نیشتیمانییه..جگه‌ره‌به‌رله‌وه‌ی ئه‌م فۆرمه‌ی ئێستا وه‌رگرێت به‌چه‌ندین قۆناغ تێپه‌ڕیوه لێره‌دابه‌پێویستمان زانی له‌هه‌ندێکی ئاگاداربیت ،هاوکات سه‌رنجت ڕاکێشین بۆ ئه‌م پرسیاره ….ئایائه‌م زه‌مه‌نه له‌خۆرئاوا زه‌مه‌نی جه‌نگه لهدژی جگه‌ره؟!….ئایاڕه‌وایه کوردستان له‌م هه‌لومه‌رجه‌دا،،،،بیر له‌جه‌نگ لهدژی توتن وجگه‌ره‌کێشان بکاته‌وه..؟یان مه‌سه‌له‌ی جگه‌ره‌کێشان ده‌چێته خانه‌ی کێشه لاوه‌کییه‌کان وخه‌می گه‌وره‌تر هه‌یه؟! کوردباسی لێوه‌بکات.
من پێم وایه‌مه‌ده‌نیه‌تی کۆمه‌ڵی کورده‌واری له‌وێوه‌یه‌که‌به‌رژه‌وه‌ندی وته‌ندروستی مرۆڤ له‌سه‌روو هه‌مووبه‌رژه‌وه‌ندی یه‌کانی تربێت ،ئه‌مڕۆکه‌په‌رله‌مانی نوێ وتازه‌هه‌ڵبژێراو ده‌توانێت لیژنه‌یه‌کی تایبه‌ت بخاته‌گه‌ڕبۆڕێکخستنی توێژێنه‌وه‌و ئامارو هه‌ڵسوکه‌وتی جگه‌ره‌کێشانو دیارده‌ی جگه‌ره‌کێشان له‌شوێنی گشتی وه‌ک{هۆکانی هاتوچۆ،بازاڕی داخراو ،چێشتخانه ،چایخانه،توالێتی قوتابخانه‌کان …هتد}گه‌ربڕوانیته‌ئاستی جگه‌ره‌کێشانی سویدی له پاش ساڵی 1980 وه‌که‌یه‌که‌م زه‌نگی ئاگاداری شوێنه‌واره‌خراپه‌کانی جگه‌ره‌کێشان بۆته‌ندروستی مرۆڤ لێدرابه‌ڕێژه‌ی 30%داکه‌م بۆته‌وه‌که‌ئه‌مه‌ش بۆخۆی سه‌رکه‌وتنێکی گه‌وره‌ی ده‌ه‌سه‌ڵاتی سویده.له‌ڕووی خزمه‌ت به ته‌ندروستی مرۆڤی سویدی.
گه‌ربڵێن وه‌ختی نییه…..ئه‌وا…..!له که‌ناڵی الشرقیه که‌که‌ناڵێکی ئاسمانی ئێراقییه‌وله‌گه‌رمه‌ی بۆمبو ته‌قینه‌وه‌‌کاندا…له‌یه‌کێک له‌به‌رنامه‌کانیداهه‌ڵمه‌تی خڕکردنه‌وه‌ی سواڵکه‌رانی شاری به‌غدای نیشانداکهبه‌هاوکاری ئاسایشه‌وه‌ئه‌وکاره‌ئه‌نجام ده‌درا….له‌که‌ناڵه‌ئاسمانییه کوردییه‌کانیش به‌سه‌دان بانگێشه‌وڕیکلامی بازرگانی بۆکاڵاو بازرگانه‌کان ده‌کرێت تاقه‌ڕیکلاموئاگادرکردنه‌وه‌یه‌کیش بۆزیانه‌کانی جگه‌ره‌کێشان نه‌کراوه…نازانم ئه‌م هه‌موو خه‌مساردییه‌مان له‌کێوه‌بۆماوه‌ته‌وه…تۆبڵێت خه‌می جگه‌ره‌کێشانیش ڕۆژێک له‌ڕۆژان خه‌مخۆری هه‌بێتو هه‌ڵمه‌تی بۆبکرێت له‌کوردستاندا ؟!.قه‌ده‌غه‌کردنی جگه‌رکێشان له‌کات وشوێنی کاروشوێنه‌گشتییه‌کان دا….هه‌نگاوی یه‌که‌مه که‌ده‌توانین دیارده‌ی جگه‌ره‌کێشان که‌م بکاته‌وه.
مێژووی جگه‌ر ،ده‌رکه‌وتنی ،سه‌رکه‌وتنی،نشوسته‌کانی.
1400به‌دواوه توتن بوه‌بابه‌تێکی کلتوری تێکه‌ڵ به‌شارستانیه‌تی هیندییه‌کان…سه‌ره‌تاکانی پێچینه‌وه‌ی توتنیش به‌گه‌ڵای گه‌نمه‌شامی ده‌ست پێکراوه.
1560جان نیکۆت به‌ڕه‌گه‌زفه‌ڕه‌نسای دروستکه‌ری یه‌که‌م کێڵگه‌ی توتنییه ….پاشتریش زاراوه‌ی نیکۆتین له‌ناوه‌ی ئه‌وه‌وه خرایه‌فه‌رهه‌نگوبازراگانی دروست کردنی جگه‌ره .
1600ئه‌وروپابوه‌خاوه‌نی کێڵگه‌ی به‌رهه‌م هێنانی توتن ،له‌هه‌مان کاتداهیندستان له‌وپه‌ڕی ڕۆژهه‌ڵات،به‌ڕازیلیش له‌ئه‌مریکای باکور،پاشانکۆڵۆمبیا،وڵاته‌یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا….له‌م قۆناغه‌دابازرگانی توتن ته‌نهابه‌مه‌به‌ستی دروستکردنی جگه‌ره نه‌بوو، بگره‌وه‌ک چاره‌سه‌رێکی گیایی بۆچاره‌سه‌رکردنوساڕێژکردنی برینیش به‌کارده‌هات.
1601ده‌رکه‌وتنی دیارده‌ی کۆکردنه‌وه‌ی پاشماوه‌ی سیگاروپاشان کێشانه‌وه‌ی ناونیشانی (جگه‌ره‌هه‌ژاره‌کان) له‌سوێد ناوبانگی ئه‌ودیارده‌وقۆناغه‌‌بوو.
1641 ده‌ستپێکی قۆناغێکی نوێ له‌ده‌رچونی توتن له‌قاڵبی داهاتی تاکه‌که‌سی و بوونی به‌داهاتێکی نیشتیمانی له‌ئه‌نجامی واڵابوونی ده‌رگاکانی بازرگانی پێکردنی.وزۆربونی ویستی کێشانوبه‌کارهێنانی
1700به‌دواوه‌جگه‌ره‌کێشان بوه‌دیارده‌یه‌کی ناسراوله‌ته‌واوی ئه‌وروپا،تیایدابچوکوگه‌وره،ژن وپیاو،گه‌نجوپیر ئاره‌زوی تاقی کردنه‌وه‌ی ئه‌م داهێنانه نوێیه‌یان ده‌کرد.
1724 ئه‌وبه‌رواره‌یه…که‌له‌سویداکێڵگه‌کانیان بۆ چاندنی توتن ته‌رخان کران ،له‌هه‌مان کاتدا بازرگانی وچاندنی توتن له‌لایه‌ن کۆشکی پادشای یه‌وه‌پشتگیری لێده‌کرا.
1750.له‌ئه‌نجامی زۆربوونی توتن له‌سویدا… 100 کارخانه‌ی دروستکردن وبه‌رهه‌م هێنانی جگه‌ره‌هاته‌بوون.
1870 ئه‌ومێژوه‌یه که‌یه‌که‌م ئامێری به‌رهه‌م هێنانی هاوچه‌رخ بۆدروستکردنی جگه‌ره‌له‌ووڵاته‌یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا خرایه فه‌رهه‌نگی بازرگانی توتن.پاشانیش له‌ساڵی 1904 له‌سوید دروست کردنی سیگارله‌ده‌سته‌وه‌بۆ ئامێر گۆڕا، که‌ئه‌و کات هێزوتوانای به‌رهه‌م هێنانی کارگه له‌ڕۆژێکدا دووسه‌دهه‌زارجگه‌ره‌بوه.
1970ده‌رکه‌وتنی زۆرترین ڕێژه‌ی جگه‌ره‌کێشان له‌هه‌مووجیهانداوبونی به‌دیارده‌یه‌کی بڵاوله‌ناوکؤمه‌ڵگاداڕاپۆرته‌کان له و‌سه‌رده‌مه،هۆکه‌ی ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌بۆده‌رکه‌وتنی چینێکی نوێی به‌چکه‌بۆرژواوسه‌رمایه‌دار…ئاره‌زووی بۆخاوه‌نداریه‌تی وکڕینی ئۆتۆمۆبێلو بابه‌تی تری که‌مالیات.له‌پاڵ جگه‌ره‌کێشانی بێ سنور،ده‌کرێت به‌سه‌رئێشه‌کانی ئه‌وسه‌رده‌مه‌ی خۆرئاوا‌بژمێرین.
1980پاش ئه‌وهه‌مووسه‌رکه‌وتنانه‌ئیدی قۆناغێک هاته‌کایه‌وه‌که‌جگه‌ره‌ناوبانگی باشی خۆی له‌ده‌ست بداتوله‌و به‌رواره‌شه‌وه ئیدی چاره‌نوسو گه‌شه‌ی بازاری جگه‌رکه‌وته‌خه‌ته‌ر.ئه‌وساڵه ده‌ستپێکی ئاگادارکردنه‌وه‌ی مرۆڤه له‌زیانه‌کانی جگه‌ره بۆسه‌ر ته‌ندروستی بونه‌وه‌رو ژینگه‌ش.
1983..له‌پاش ئاگاداریه‌کانی زیانی جگه‌ره‌کێشان کۆمه‌ڵگامه‌ده‌نیه‌کان کاریان کردبۆسنوردانان بۆجگه‌ره له‌وپێناوه‌شدا،چه‌ندین کۆڕوسیمیناری هۆشیاری به‌رفراوان له‌ڕێگه‌ی کۆمه‌ڵه‌وڕێکخراوه‌مه‌ده‌نییه‌کانیان ڕێکخست ،.
1985 سوید یه‌که‌م وڵاتی جیهان بووه که‌دیارده‌ی توشبوونی شیرپێنجه‌ی سیه‌کانی تیاده‌رکه‌وت له‌ئه‌نجامی زۆری جگه‌ره‌کێشان.
1993له‌سویداجگه‌رکێشان قه‌ده‌غه‌کرا به‌شێوه‌یه‌کی ڕێژه‌یی،ئه‌میش به‌جیاکردنه‌وه‌ی شوێنی جگه‌ره‌کێشان له‌نه‌کێشانی ،ته‌نانه‌ت له‌ئوتێلوشه‌مه‌نده‌فه‌ره‌کان ژوری نوستنی جگه‌ره‌کێش جیابوو له‌هی ئه‌وانی تر .
ئه‌ونه‌خۆشیانه‌ی که‌له‌ئه‌نجامی جگه‌ره‌کێشانه‌وه‌مرۆڤ توشی ده‌بێت
[خوێن په‌رژینی مێشک،سه‌رئێشه،دڵ تێکدان.نه‌خۆشیه‌کانی چاو،هه‌ناسه‌گرتن ،بریندارکردنی زک،کارکردن له‌سه‌رکاری ئاسای دڵ.بۆئافره‌تی جگه‌ره‌کێش بۆدروستکردنی هیلکه‌وپیتانوسکپڕبوون نیوه‌ی شانسی به‌به‌راوردله‌گه‌ڵ ئافره‌تێکی ئاسایی ده‌بیت]
دواوته‌مان
ـ پێویسته‌ئاماژه‌به‌وه‌بده‌ین که‌بابه‌تی کلتور،باوه‌ڕ،رۆڵی ژن له‌ناوکۆمه‌ڵ،ئازادی،هۆشیاری ته‌ندروستی،وچه‌ندینی تر ڕۆڵ له‌دیاری کردنی ڕێژه‌ی جگه‌ره‌کێشان له‌نێوووڵاتاندا.ده‌بینێت.
ـ وائه‌چێت بۆپترله‌یه‌ک ساڵه‌جگه‌ره‌کێشان به‌ته‌واوی له‌هه‌مووشوێنه‌داخراوگشتییه‌کانی سویدقه‌ده‌غه‌کراوه‌وکه‌سیش له‌وقه‌ده‌غه‌کردنه،زه‌ره‌مه‌ندنه‌بوه‌بگره‌بوه‌ده‌سکه‌وتێکی تری مه‌ده‌نیه‌توشاکاره‌کانی حکومه‌تی خزمه‌تگوزاری سویدی
سه‌راوچاوه‌و په‌راوێز
1~ میدیاکانی سوید ڕۆژنامه‌ی یوتۆبۆری پۆستن ،که‌ناڵی یه‌ک دانیشتنی لیژنه‌ی تایبه‌تی په‌رله‌مان وشاره‌وانیه‌کانی سویدبۆ تاوتۆکردنی بڕیارله‌سه‌رچاره‌نوسی جگه‌ره.
2~ نوسراوی فه‌رمی شاره‌وانی بۆگشت دامووده‌ستگاوشوێنه‌په‌یوه‌ندی داره‌کان ،ئاگادارکردنه‌وه‌یان به‌ده‌رچونی یاسای ده‌سگرتنوڕێگرتن له‌جگه‌ره‌کێشان.
3~ڕاپۆرتی گشتی ته‌ندروستی ساڵانه‌ی سویدپێشکه‌شکراوله1.1.2005 تیایدائاماژه‌به‌وه‌ده‌کات که‌له‌سویدا‌نزیکه‌ی 6400 که‌س ساڵانه‌ده‌مرێت به‌هۆی جگه‌ره‌کێشانه‌وه وکاردانه‌وی خراپی له‌سه‌رته‌ندروستی خێزانی سویدی.
4~ڕاپۆرتی تایبه‌ت به‌ڕێژه‌ی جگه‌ره‌کێشانی وڵاتان له‌لایه‌ن تۆباک ئه‌تله‌س له‌ساڵی 2002 دائاماده‌کراوه
که‌لێره‌له‌به‌رگرنگی هه‌ندێکی ده‌خه‌ینه‌ڕوو تیایداڕیژه‌ی جگه‌ره‌کێشی پیاوله‌ژن وڕێژه‌کانیان ده‌رده‌خات.
وڵات پیاو ژن
- سوید 16 19
- دانیمارک 30 24
- نه‌رویج 27 25
- فله‌ندا 27 20
- ڕوسیا 63 10
- چین 67 04
- به‌ریتانیا 27 26
- به‌رازیل 39 29
- نه‌یجیریا 15 02
- ئه‌مریکا 26 22
- ئێران 27 03
- یۆنان 47 29
- ئیتالیا 32 17
- ئه‌لمانیا 39 31
- فه‌ره‌نسا 39 30
- ئوستورالیا 21 18
- نامبیا 65 35
ئه‌م ئاماره‌له‌هه‌ر 100که‌سێکی ناوکۆمه‌ڵ حیساب بۆ کراوه بۆنمونه‌له‌چینداله‌کۆی هه‌رسه‌دکه‌سێک 71 که‌س جگه‌ره‌ده‌کێشێت.
تایبه‌ت به….ئاسۆ
شوێنی بلاوکراو :
ماڵپه‌ڕی ده‌نگه‌کان ژماره 310 ڕێکه‌وتی 26 ی ئه‌پریلی 2007
ڕۆژنامه ئاسۆ ژماره 418 ڕکه‌وتی 28 ی ئه‌پریلی 2007 شه‌ممه لاپه‌ڕه 7 لاپه‌ڕه‌ی هه‌مه‌ڕه‌نگ