لەپەراوێزی پرۆسەی ڕزگارکردنی عێراقدا …

لە پەراوێزى پرۆسەى رزگارکردنى عێراقدا، شەڕ یان ئاشتى؟
لە کاتێکدا کە شەڕو ئاشتى دوو زاراوەى تەواو دژ بەیەکن لە روخسارو لە ناوەرۆکدا، لە باسء لە بەکارهێناندا، بەڵام لە گۆى ەویدا هەردووکیان بەدیدەکرێن، لە واقعى ئەمڕۆى عێراقیشدا شەڕ بەدیدەکرێت، “شەڕ” بەو ئومێدەى کە لە داهخاتوویەکى نزیکدا ئاشتى پآ بهێنرێتەدیى.
شەڕ لە پێناو بەدیهێنانى مافى رەواى زەوتکراو یان سەندنەوەى هەقى خوراو، نەک هەر شەرعییەتى هەیە بگرە گەورەیىء مەزنییە. جا نەخوازە شەڕ بۆ گۆڕینى سەردەمێکى تاریک، خوێناویى، دیکتاتۆرى، کۆنەپەرستى، عەفلەقى، شۆڤێنى، تۆقاندن، قاتوقڕى، کاولکارى، ناهەموووارى، نائارامىء گۆڕینى سەدام حسێن بێتەدیى.
سەرەتا دەمەوێت لەم باسەمدا ئاماژە بە ئەزموونى مامەڵەى چەند ساڵەى لایەنە بەشەڕهاتووەکانى ئیقلیمیىء جیهانیش بە گشتى لەگەلڕ رژێمى بەغداو دۆخى نەشەڕ نە ئاشتى بدەم. کە تیایدا بەدەرخستنى هەموو، یان بەشێک لە پانۆراماى رووداوەکانى دوانزە ساڵى رابردوو لەگەلڕ ئەو رژێمەدا.
هەمووان دەگەینە ئەو راستییەى کە تاکە رێگا بۆ چارەسەرکردن، یان یەکلاییکردنى مەسەلە چارەنووسسازییەکان لەگەلڕ سەدام حسێندا، تەنها لە رێگاى شەڕەوە دێتەدیى.
ئەمەى کە لەم نووسینەدا دەیخەینەڕوو هەموو ئەو رایانە رەتدەکاتەوە، کە پێیوایە یان پێیوابوو کە “عێراق” و کێشەکەى دەکرا بە شێوەیەکى ئاشتى چارەسەربکرێن.
ساڵى (1991)، مانگى شوبات ملکەچکردنى بە زۆرى هێزە سەربازییەکانى عێراق بۆ جێهێشتنى خاکى کوێت، پاش ئەوەى کە بەهێزى سىء سآ وڵاتى هاوپەیمانء بە زەبرى جەنگ خاکى کوێتى پآ چۆڵکرا، لە کاتێکدا کە هەموو هەوڵە دیپلۆماسىء ئاشتیخوازییەکانى جیهان لەلایەن سەدام حسێندا پووچەڵکرایەوە.
لە نیسانى هەمان ساڵدا لە پاش هێرشء پەلارمادانى دڕندانەى حکومەتى عێراقی بۆ راپەڕینى کوردکان لە کوردستانى عێراقء ئاوارەبوونى ملیۆنەها کورد، بۆ سەر سنوورەکانى عێراق (ئێرانء تورکیا)و لەسەر پێشنیازى فەرەنساو بەریتانیا، (کوردستانى عێراق) دەبێتە ناوچەیەکى پارێزراو لە لایەن وڵاتانى هاوپەیمانء دەبێتە ناوچەیەکى دژەفڕینى ئاسمانى فڕۆکەکانى عێراقى. کە پاشان ئەم پرۆسەیە بە هێڵى پاراستنى (36) ناوبانگى دەرکردء لەو رۆژەوە کۆمەڵانى خەڵکى کوردستانء ناوچەکە تاڕادەیک لە هێرشء چاوچنۆکیى سەدام پارێزراوە.
لە مانگى مارسدا، نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاردەدات کە لیژنەى تایبەت بە ناوى (unscom)، تیمى پشکنینى نێودەوڵەتى بۆ چەکى کۆکوژ، بۆ عێراق رەوانە بکات بۆ لەناوبردنء چاودێریکردنى چەکى کۆکوژى عێراقى، ئەمەش لە هەنگاوێکى یەکەمى چارەسەرکردنى کێشەى عێراق بە شێوەیەکى دیپلۆماسى ساڵى (1992).
لەپاش ئەو تاوانە گەورانەى کە سەدام حسێنء رژیمەکەى دژ بە راپەڕینء کۆمەڵانى خەڵکى عێراقى کرد لە باشوورى عێراق. ئەمجارەیان لەسەر پێشنیازى ئەمریکا، فەرەنسا، بەریتانیا، ناوچەى باشووریش بووە ناوچەیەکى دژەفڕین بۆ فڕۆکە سەربازییەکانى عێراق، کە پاشان ئەم پرۆسیسە بە هێڵى پاراستنى (32)ى باشوورى عێراق ناوى دەرکرد، بەڵام عێراق بەیناوبەین ئەو بڕیارەى رەتدەکردەوە لە فڕینى فرۆِکە لەو ناوچانەدا.
ساڵى (1993)، فڕۆکەکاناى هاوپەیمان دەکەونە بۆردومانکردنى هەندێک لەو ناوچانەى کە بڕیارە عێراق چالاکیى فڕۆکەى سەربازى تێدا هەلئەستێنێت، بە تایبەت لە هێڵى (32)ى باشوور.
ساڵى (1995)، عێراق هەڵدەستێت بە پەرەپێدانى چەکى بایۆلۆژیى، کۆکوژیىء سەدام حسێن دەکەوێتە هەڕەشەى دەروبەر بە تایبەتى وڵاتانى ئیقلیمىء ئیسرائیل.
ساڵى (1996)، لێدانى (27) رۆکێت بە ناوچەکانى باشوورى عێراقء بەغدا بۆ زۆرلێکردنى لە عێراق بۆ کشانەوە لە کوردستانى عێراق بە تایبەت لە شارى هەولێرو دەوروبەرى کە بەهۆى رووداوەکانى سىءیەکى ئاب هێزەکانى سەدام هێرشیان بۆ کرد.
ساڵى (1997)، عێراق هەندێک لە ئەندامانى تیمەکانەى پشکنینء بە تایبەت ئەوانەى کە خاوەن رەگەزنامەى ئەمرییکین یان بەریتانین بەوە تاوانبار دەکات کە کارى سیخوڕى لە دژى عێراق ئەنجامدەدەنء هەوڵى دەرکردنیان دەدات، بەمەش نیازخراپیى عێراق لە هەر مامەڵەکردنێک لەگەلڕ تیمەکانى پشکنین دەرخست.
ساڵى (1998)، مانگى (جەنیوەرى)، عێراق نایەوێت تیمەکانى پشکنین درێژە بە کارەکانیان بدەن لە عێراقداو پێیوایە کە ئاسایشى عێراق تێکدەدەن.
مانگى فێبروەرى، کوفى ئەنان، بانگێشتى عێراق دەکات بۆ دۆزینەوەى رێگاچارەى ئاشتى بۆ چارەسەرکردنى کێشەى چەکە کۆمەڵکوژەکانى عێراق.
مانگى تۆکتۆبەر، راگرتنى تیمەکانى پشکنین لە عێراقء دەرکردنى تیمەکانى پشکنین لە عێراقدا.
مانگى دیسەمبەر، بۆمببارانى عێراق لەلایەن هێزەکانى هاوپەیمان بەسەر ئەو ناوچانەى کە هەڵدەستێت بە دروستکردنى چەکى کۆمەڵکوژ، فڕۆکەکانى ئەمریکاو بەریتانیا ئەم نامەیە دەنیرن بۆ عێراق.
مانگى (11- سێپتەمبەر)ى ساڵى (2001)و جیهان بە گشتىء ئەمریکا بە تایبەت لە پاش ئەو مێژووەوە تووشى گەورەترین هێرشى تیرۆریستى بوو، کە پاش لێکۆڵینەوە دەرکەوت کە رێکخراوە ئەلقاعیدە، جێبەجێکەرى ئەم کارەیە، دیارە باسکردنى رووداوەکانى یانزەى سێپتەمبەر، لەم باسەدا زۆر گرنگە، بگرە خاڵێکى گرنگە بۆ یەکگرتنەوەى لەگەلڕ ستراتیژى شەڕى ئەمریکا لە دژى عێراق، ئەمەش بەم وردبوونەوەیەى خوارەوە بۆ ئەوەى راستیى پەیوەندیى ستراتیژى ئەلقاعیدەو سەدام حسێن ئاشکرا بکەین، پێویستە هەندێک لەو بەڵگەنامانە بخەینەڕوو، کە دەبنە پاڵپشت بۆ ئەو رایەى کە پێیوایە عێراق هاوکارو هاوبەشى ئەلقاعیدەبووە.
بەڵگەى یەکەم: چاوپێکەوتنء هاتووچۆى نێوان کەسانى چالاک لە نێو رێکخراوى ئەلقاعیدەو هەندێک لە کەسایەتییە بەناو دیپلۆماسییەکانى عێراق، لە ئەورووپاى شەرقىء بەتایبەت چاوپێکەوتنى محەمەد عەتا لەگەلڕ کەسایەتییەکى ناسراوى موخابەراتى عێراق لە شارى پراغداو گفتوگۆ لەسەر بەکارهێنانى یان هەڵڕشتنى گازى کوشندە بەسەر ئاسمانى ئەمریکادا.
بەڵگەى دووەم: راپۆرتى کۆڵن پاولڕ کە لە شوباتى ساڵى (2003)دا پێشکەش بە نەتەوە یەکگرتووەکان کرد لە بەشێکیدا بە راشکاوى پەیوەندى نێوان عێراقء ئەلقاعیدەى دەرخست.
بەڵگەى سێیەم: ماوەیەک بەر لە ئێستاو لەگەلڕ وادەى نزیکبوونەوەى شەڕ لە دژى سەدام حسێندا، بن لادن، لە رێگاى پەخشکردنى کاسێتێکى تۆمارکراو بۆ (الجزیرە) بە شێوەیەکى ناڕاستەوخۆ هاودۆستىء هاوکاریى خۆى لەگەلڕ رژێمى عێراق دووپاتدەکاتەوە.
بەتایبەت لەو بەشەى کە داوا لە موجاهیدەکان دەکات، کە سوود لە ئەزموونى خۆحەشاردانى (300) کەس لە تیرۆریستانى ئەلقاعیدە دەکات لە شاخەکانى ئەفغانستان، تیایدا باس لە خەندەقلێدان دەکات بە هەمان شێوە، سەدام حسێن لە 24/3/2003دا لە رێگاى پەخشکردنى گوتارێکى لە رێگاى تەلەفزیۆنى (الشباب)ى عێراقی، بە هەمان شێوە داوا لە عێراقییەکان دەکات کە خۆڕاگربن لە بەرامبەر بۆمببارانى ئەمریکاو هاوپەیمانەکانى، سەدام حسێن نەک هەر خەندەقى کردووەتە بەرنامە بۆ بەرگرى، بگرە ستراتیژو تەکنیکى ئەلقاعیدەو تیرۆریستانى کردووەتە بەرنامە بۆ مانەوە.
لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوەش بدەین کە بن لادن بە دەق، باسى شاخەکانى کوردستانى کرد، داوایکرد کە خەندەق بکەن، کە ئەمەش پەیوەندییەکى راستەوخۆى ترى بن لادن (ئەلقاعیدە) بە (ئەنسارى ئیسلام) پێشاندەداتء لێدانى بنکەو بارەگاى الانێار لە لایەن هاوپەیمانەکان شەرعیەتى تەواوى هەیە، هەر بۆیەش ئەمریکاو هاوپەیمانەکانى دڵنیان لەو پەیوەندییەو سوورن لەسەر لەناوبردنى هەردووک لەیەک کاتدا، لە عێراق (انێار الاسلام)و (سەدام حسێن)، گەورەترین هاکارى کارى تیرۆریستیى ئەلقاعیدەن لە دەرەوەى بازنەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست.
ساڵى 2002، مانگى سێپتەمبەر سەرۆک بۆش داوا لە مەجلیسى ئەمنء نەتەوە یەکگرتووەکان دەکات کە بڕیارێکى نوآ دەربکەن بۆ راماڵینى چەکە کۆکوژییەکانى عێراق، پاش ئەوەى عێراق لە ساڵى (1998)ەوە تیمەکانى پشکنینى لە عێراق دەرکردووە.
مانگى نۆڤەمبەر، نەتەوەیەکگرتووەکان بڕیارى ژمارە (1441) بۆ راماڵینى چەکە کۆکوژییەکانى عێراق دەردەکات، بۆ یەکەمجار ئەم بڕیارە دەبێتە بڕیارێکى بەهێز بۆ لەناوبردنى چەکەکانى عێراق، هەر لەم بارەیەوە ێەدام حسێن، لە گوتارێکیدا سەبارەت بەم بڕیارە دەڵێت:
(العراق یتعامل بدقە وسینفژ ما علیه من قرار 1441) کە ئەمەش ئاماژەیەکى دیپلۆماسییە بۆ یاریکردنء خۆدزێنەوەى عێراق لە ئاشکراکردنى چەکە کۆکوژەکانیدا.
مانگى سێپتەمبەر، عێراق راپۆرتێکى پتر لە دوانزە هەزار لاپەڕەیى پێشکەش بە نەتەوە یەکگرتووەکان دەکات کە تیایدا باس لە هەموو بەرنامە چەکسازییەکانى عێراقى تێدا نەکراو سەرەتایەک بوو لە هاتنەدیى گوتەى (یتعامل العراق بدقە).
ساڵى (2003)، مانگى جانیوەرى، 16/1/2003 دۆزینەوى یانزە کڵاوەى کیمیایى (Tommea Miske) لەلایەن تیمەکانى پشکنین.
27/1/2003، یەکەم راپۆرتى هانس بلێکسى سەرۆکى تیمەکانى پشکنین، لە بەردەم نەتەوەیەکگرتووەکان دەخوێندرێتەوە، تیایدا ئاماژە بەوە دەدا کە عێراق، بە شێوەیەکى تەواوەتیى هاوکارییەکانى لەگەلڕ تیمەکانى پشکنینء زانیارییان لێدەشارێتەوە.
31/1/2003 راپۆرتى تایبەتى کۆڵن پاوڵى وەزیرى دەرەوەى ئەمریکان کە تیایدا تیشکء زانیارى تازەى بە نەتەوە یەکگرتووەکان پێشکەشکرد.
14/2/2003 هانز بلێکس، راپۆرتى دووەمى پێشکەش بە نەتەوە یەکگرتووەکان دەکات، تیایدا ئاماژە دەدات بەوەى کە پێویشتى بە کاتى زیاترە بۆ لەناوبردنى چەکى عێراق، بەهۆى هاوکارى نەکردنى تەواوى عێراق.
28/2/2003، سەدام حسێن بۆ چەواشەکردنى راى گشتیى هەندێک لە رۆکێتەکانى (الێمود) لە ناودەبات، بۆ چەواشەکردنى راى گشتىء خستنى درز لە ناو نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر مەسەلەى هاوکاریکردن یان نەکردنى عێراق لەگەلڕ نەتەوە یەکگرتووەکان.
7/3/2003، سەرۆک وەزیرانى بەریتانیاو سەرۆکى ئەمریکاو سەرۆکى ئیسپانیا (17/3) دەکەنە دوا مۆڵەت بۆ سەدام حسێن بۆ پێکەشکردنى زانیارى تەواو لەسەر چەکە کۆمەڵکوژەکانى.
18/3/2003 سەرۆیک بۆش (48) کاتژمێر دەکاتە دوا مۆڵەت بۆ سەدام حسێن بۆ ئەوەى وڵات بەجێبهێڵێت، دەنا هێزى سەربازى لە دژى بەکاردەهێنرێت.
20/3/2003 پاش کۆتاییهاتن بە (48) سەعاتى مۆڵەتى پێدراو پاش کاتژمێرو نیوێک، شەڕ لە دژى سەدام حسێن دەستیپێکرد، ئیدى لەو رۆژەوە کۆمەڵانى خەڵکى عێراق چاوەڕێى رزگارکردنى وڵاتەکەیانن لە دەست رژێمە خوێنمژو دیکتاتۆرەکەى سەدام.
ئەمانە هەمووى ئەو راستییەمان بۆ دەردەخەن کە عێراق هیچ کاتء بە هیچ شێوەیەک ئامادە نەبووە چەکە کۆمەڵکوژەکانى لەناوبەرێت، بگرە پەرەى پێداوەوە بووەتە مەترسییەکى گەورە لە ناوچەکەو جیهان.
پێموایە لەڕووى زەمەن، دوانزە سالڕ، ئەزموونێکى گەورەیە، بۆ تێگەیشتن لە نیازەکانى عێراق سەبارەت بە راماڵینى چەکە کۆکوژەکانى.
رۆژانى داهاتوو لە جەنگ، ئەو هەقەشمان پێشاندەدات کە عێراق خاوەنى ئەو چەکانەیە، بەکارنەهێنانیشى تا ئەم ساتەوەختانەى جەنگ تەنها بۆ چەواشەکردنى راى گشتىء هێندێک لەو وڵاتانەیە کە پێیانوایە هێشتا رێگاچارەى ئاشتى باشترەو کاریگەرترە لە رێگاچارەى شەڕ.
ئەگەر بڕوانینە ستراتیژى ئەمریکان لە مامەڵەکردن لەگەلڕ جەنگى لەدژ سەدام حسێنء ئەو ئامانجانەى کە بەنیازە بەدییان بهێنێت بۆ عێراقێکى پاش سەدام حسێن هەموو لە خزمەتى کۆمەڵانى خەڵکى عێراقدایە، ئەمما لە خزمەتى پاراستنى ئاسایشى نەتەوەیى ئەمریکادایە.
ئەم شەڕەى ئەمریکا لە دژ سەدام حسێن نامەیەکى ئاراستەکراوە بۆ هەموو ئەو رژێمانەى کە پێیانوایە دەتوانن ببنە هێزێکى تیرۆریستى لە دژى ناوچەکەو جیهانء ئەمریکا.
هەندێک لە سیاسییەکان پێیانوایە کە لە پاش کۆتاییهاتنى جەنگى ساردى هەردو جەمسەر، جیهان بە گشتى گۆڕاکاریى گەورەى بەخۆوە بینى، تەنها رۆژهەڵاتى ناوەڕاستء وڵاتانى عەرەبیى ئیسلامى لەو گۆڕانە بە گۆشەگیریى مانەوە، بۆیە ئومێددەکرێت بەم شەڕە گۆڕانى گەورە لە ژیانى سیاسیى ئابوورى، کۆمەڵایەتى، باوەڕى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست بێتەدیى، بە تایبەت لە بابەتى ئارامىء پیادەکردنى چەمکەکانى مافى مرۆڤـ، دیموکراسىء