عەنکاوە لە نێوان وەهمى بە ئاشوورى بوون و حەقیقەتى کوردێتیدا
نووسینء قسەکردن لەسەر بابەتێک بە ناونیشانى (عەنکاوە لە نێوان وەهمى بەئاشوورى بوونء حەقیقەتى کودێتیدا) کارێکى ئاسان نییەو بآ بەڵگەو سەرپێیانە کارێکى بآ ئەنجامە.
بۆیە هەر نووسینێکى لەو بارەیەوە دوور لە باسکردنى دابء نەریتء کلتوورو تایبەتمەندییە مێژووییەکان، دەشآ کارێکى سەرپێیى لێ دەربچێت.
لەمەوە هەوڵدەدەین بابەتەکەمان بەو بەڵگانە دەوڵەمەند بکەین کە لە خزمەت روونکردنەوەى راستییەکاندایە، هاوکات هەولڕء ماندووبوونى هەموو لایەک لەو پێناوە دەنرخێنینء هیچ کات ناخوازین بە شێوەیەک لە هەوڵەکانیتر کەم بکەینەوەو ئەوەى کردوومانە لە پێناو ناسینى عەنکاوەیە، وەک پارچەیەک لە خاکى (کوردستان)ء حەقیقەتى کوردیەتى ئەم شارۆچکەیە دەربخەین.
کۆنتریین سەرچاوە کە لەسەر مێژووى شارۆچکەى عەنکاوە تۆمارکرابێت چەند دێڕێکى رۆژهەڵاتناسى ئەڵمانى (نیبۆڕ)ە، کە لە سەدەى هەژدەهەمدا سەردانى ناوچەکەى کردووەو لە کتێبى (گەشتى نیبۆڕ) لە 19766دا بڵاوى کردۆتەوەو تیایدا دەڵآ: (عەنکاوە گوندێکى بچووکەو خەڵکەکەى هەژارو کەمدەرامەتنء هەموویان نەسارین)(1).
رۆژهەڵاتناس (جیمس بەگنهام)ى ئینگلیزى لە کتێبى (گەشتەکەم بۆ عێراق ساڵى (1816)دا دەڵآ (گەشتەکەمان لە موسڵەوە دەستیپێکردو لە نیوەشەودا گەیشتینە دێیەکى گەورە ناوى “عەنکاوە”بوو)(2). لە هەمان سەرچاوەدا بەگنهام وەسفى ئەو (خانە)یە دەکات کە شوێنێکى پشوودانەو تیایدا نیشتەجآ بووە لەو شەوەدا.
(بادجەرى) پیاوى ئایینى لە (گەشتەکەیدا بە نێو میزۆپۆتامیا)دا لە ساڵانى (1850-1858) دەڵآ: (بە شوێنێکدا تێپەڕین ناوە “عەنکاوە”بوو، عەنکاوە گوندێکى کشتوکاڵى بچووکەو ژمارەى خێزانەکانى (55) خێزانەو هەموویان مەسیحینء کەنیسەیەکیان هەیە بە ناوى “کڵێساى مارگۆرگیس”)(3).
هەروەها رۆژهەڵاتناس هامڵتۆن لە “گکریق فی کردستان)(4)دا دەڵێت: (دجێگەى سەرسوڕمان نییە گەر کۆمەڵە خێزانێک لێرەو لەوێى کوردستاندا نیشتەجآ بووبنء مەسیحیبن)، لەو شوێنانەش بە نموونە شەقڵاوەو دێى (عەنکاوە)و گوندى (هەرمۆتە) دەهێنێتەوە.
هەروەها (Hay) فەرماندەى سیاسى ئینگلیز لە هەولێرو لە (سنتان فی کردستان)دا لە (1919-1920)دا بەم شێوەیە باس لە عەنکاوە دەکات (عەنکاوە بە درێژایى سآ میل لە هەولێرەوە دوورەو خەڵکەکەى مەسیحینء ژمارەیان 2500 کەس دەبآء لە سەدى شانزەهەمدا پابەندى دەسەڵاتى “پاپا” بوونء باوەڕیان بە کڵێسا رۆمانى کاسۆلیکى هێنا)(5).
کونسوڵى ئینگلیز لە بەغدا (ریچ) لە ساڵى 1822دا لە سەردانەکەیدا بۆ عەنکاوە، بەم شێوەیە لێى دەدەوآ (عەنکاوە نزیکەى 300 ماڵى مەسیحى تیایەو گوندێکى مەسیحى نشینە)(6).
نووسراوى سەر پارچە بەردێکى مەڕمەڕ کە 80 سم درێژىء 40 سم پانىء قەبارەکەى (5سم)ەو لە ساڵى 1995دا دۆزراوەتەوە، ئەم چەند دێڕەى بە زمانى (کلدانى) کەنیسەیى لەسەر نوسراوە: (لە ساڵى 1127ى ئەلەکسەندەرى مەکدۆنى کڵێساى مارگۆرگیس تازەکرایەوە لە لایەن خەڵکى موبارەکى عەنکاوە، ئەمەش لە زەمانى فەرمانڕەوایى پاتریەرک (مار ئلیاس قاسۆلیقزس)دا بووە)(7).
دیارە مەبەست لە (1127)ى ئەلەکسەندەرى مەکدۆنى ساڵى یۆنانییە کە بەرامبەر ساڵى 816ى زاینییە، کە ئەمەش بۆ خۆى جێى تێبینىء سەرنجە.
رۆهەڵاتناسى فەڕەنسى (ئۆلیڤیە) لە کتێبى (رحلە ئولیڤیە الى العراق، سنە 1794-1796)دا کە دکتۆر یوسف حەبى وەرگێرى عەرەبى ناوى عەنکاوە بە ankawa دەباتء دەڵێت (عەنکاوە کوردى مەسیحى تیا نیشتەجێیەو مەسیحییەکانى کلدان کاسۆلیکنء دەشتێکى پانء بەرینى لە دەورەوە هەیە..)(8).
لەم چەند نووسینء سەرچاوانەوە دەگەینە راستییەکى مێژوویى ئەویش ناسینى مێژوویى عەنکاویە کە ئەمڕۆ بەرفراوان بووەو شارۆچکەیەکى کوردى مەسیحى نشینە، بۆ لێکدانەوەى ئەو بیروڕایەشمان کە عەنکاوە شوێنەوارێکى دێرینى کوردییەو مەسیحییەکانى تیا نیشتەجآ بوون، دەتوانین بەشێک لەو خاڵە لەیەکچووو پەیوەستانە دیاریبکەین کە تا ئەمڕۆ پەیوەندییەکى توندو تۆڵى هێشتووە.
ناوى عەنکاوە:
سەبارەت بە ناوى عەنکاوە مشتومڕێکى زۆر هەیەو کۆمەڵێک راى جیاجیا لەبارەیەوە وتراوە، لێرەدا بە کوردتى ئاماژەیان بۆ دەکەین:
مامۆستا (حەننا رۆفۆ) لە کتێبی (لمحە عن عنکاوە.. ماچیها و حاچرها) پشتى بەستووە بە هەندێک سەرچاوەى ئایینى پێى وایە ئەو وشەیە لە سەرەتاوە بەم شێوەیە بووە: (عەمکاباد… عەمکا.. عەمانۆئێل) عەمانۆئێلیش لە کتێبى پیرۆزى (تەورات) لە (سفر التکوین)دا بە ماناى (خودا لەگەلڕ ئێمەدایە) هاتووە، کە ئەمەش رایەکى هەڵەیە لەبەر دوو هۆ، یەکەمیان ئەوەیە مێژووى دروستبوونى ئەو گوندە لەگەلڕ ئەو ئایەتە هیچ خاڵێکى پیەیوەندیدارى تیا بەدیناکرآ، دووەم هیچ سەرچاوەیەک نە ئایینىء نە غەیرى ئایینى نییە کە ئاماژە بە گۆڕینى پیتى (م) بە (ن) بکات، واتە عەمکاوە – عەنکاوە.
گەر بە وردى بڕوانینە نوسراوە کڵێساییەکانى هەنکاوەو وتەى رۆژهەڵاتناسەکان یان هەر سەرچاوەیەکیتر، ئەو راستییەمان بۆ دەردەکەوآ کە عەنکاوە لە عەمکاوە نەهاتووەو (ن) ئەسڵییەو گۆڕانى فۆنەتیکى یان مۆرفۆلۆژى بەسەردانەهاتووە.
رایەکیتر کە ئەویش هى دکتۆر (سەعدى المالح)ە کە لە نامیلکەى (الڕێل والفێل وملاحڤات ڕخرى) کە خۆى لە شێوەى وەڵامێک بۆ کتێبەکەى مامۆستا “رۆفۆ” هاتۆتەکایەوە، پێى وایە کە (عەنکاوە) بە ماناى (عەما) هاتووە، واتە (باوک – برا – میللەت…) بە زمانى کلدانى مەسیحىء (عەمکا –عەمکۆ) لەسەر کێشى ێلیوکۆ – یەلکۆ) کە ئەمەش چەند ناوێکى مەسیحین، بە هەمان شێوە عەنکاوەش وایەو لەوەش زیاتر مێژووى عەنکاوە بە مێژووى ئیمپراتۆریەتى ئاشوورى دەبەستێتەوەو کە ئەمەش لە راستییەوە دوورە، چونکە ئەشآ بڵێین ێلیوکۆ بۆ ناوى کەسێک شیاوبآ وەک نازناو، بەڵام هەرگیز بۆ (عەمکۆ) رێى تێناچآ. دواتر بوونى کۆ – بە (کاوە) کارێکى زەحمەتەو هیچ یاساو دەستوورێکى رێزمانى کوردى رێى پێنادات. ئەمە لە کاتێکدا (کاوە) لە کۆنء ئێستاى کوردى (مانا) بەخشەو ناوە.
بۆ راوەستان لە نێو ئەم دوو رایەدا، دەڵێین:
عەنکاوە لە دوو وشەى لێکدراو پێکهاتووە، کە ئەویش (ئەین + کاوە)، ئەین لە زمانى کلدانى مەسیحیدا بە ماناى (چاو) دێت، کاوە ناوێکى کوردییەو بە هەردووکیان ئەو ناوەیان پێکهێناوە. واتە چاوى کاوە، لەسەر (چاوەکە) دوو را هەیە، رایەکیان ئەوەیە کە (عەین) مەبەست لە چاوە، راکەى تریان دەڵآ لە (کانى) ئاوەوە هاتووە، ئەم رایەش راسترە، چونکە هەتا ئێستا شوێنەوارى ئەو کانى ئاوە لە عەنکاوە ماوەو ریشسپىء کەسایەتییە ناودارەکان باس لەو چاوە دەکەوە کە چۆن بەهۆى ئەوەوە کشتوکاڵیان کردووە.
بۆ زیاتر روونکردنەوەى مەبەستەکەمان ئەم نموونانە دەهێنینەوە:
گۆڕینى پیتى (ع) بە (ئە) کارێکى ئاساییەو لە وشەى تریش بەدى دەکرێت، وەک عەقرە – ئاکرآ، عەزیز – ئازیز.
بۆ لێکدانەوەى وشەیەکى مەسیحى کوردى گوندى عەرمۆتە دەکەینە نموونە، کە ئێستا واباوە کە دەلرَێن (هەرمۆتە).
عارد – مەوت – عاردى مەوت (ارچ الموت) خەڵکى دەوشتى هەولێر بە (ئەرز) دەڵێن (عارد)و (مەوت) لە مەسیحیدا هەر بە مردن ناسراوە، واتاە (عاردى مردن) کە ئەمەش بۆ خۆى مەسەلەیەکى ترە.
هیچ کام لە رۆژهەڵاتناسەکانء سەرچاوە ئایینىء فەرمانڕەوا سیاسییەکان (عەنکاوە) بە عەمکاوە، عەمکۆ، عەمکاباد ناو نەبردووەو هەر بە عەنکاوە ناوى دەبەنء تەنانەت لە بەکارهێنانى لە زمانى ئینگلیزیدا بە ئەنکاوە ناوى هاتووە (Ankawa).
هەموو نووسینء تێبینى رۆژهەڵاتناسەکان تەنانەت بە نووسینى سەر بەردە دۆزراوەکان لەسەر ئەوە رێکەوتوون کە ئەم شوێنە (مەسیحى نشینە)و ئاماژەیان بە ئاشووریەتى خەڵکى عەنکاوە نەکردووەو بە هیچ شێوەیەک بە مێژووى ئیمپراتۆریەتى ئاشووریەوە نەیانبەستۆتەوە، تەنانەت لە چەند شوێنێکدا وەکو کورد باسیان لێوەکردووە، بەڵام کوردێکى مەسیحى..
لە گەڕان بۆ دەستنیشانکردنى مێژووى دروستبوونى ئەم شارە نووسینى ئەو بەردە دەکەین بە سەرچاوە کە تیایدا هاتووە لە ساڵى (816)ى زایینیدا کڵێساى عەنکاوە چاککراوەتەوە، ئەگەر لە ساڵى (116)ى زاینى کڵێساکەى چاکرابێتەوە ئەوا پێدەچآ بەر لە سەد ساڵێک وە یان کەمتر دروستکرابآ، واتە لە نزیکەى 716ى زاینىء بەر لەو مێژووەش بە چەند ساڵێک ئەو شوێنە ئاوەدانى بەخۆوە بینیوە، واتە لە ساڵانى 650-700 زایینى، ئەو مێژووەش زۆر جیاوازە لەو مێژووەى کە هەندێک لە ئاشوورییەکان لەسەرى کۆکن، گوایە بەر لە هاتنى ئایینى مەسیحى ئەو شوێنە هەبووە، کە ئەمەش دوورە لە راستى، لەلایەکى دى عەنکاوە بەپێى ئەو سەرچاوانەى کە پێشتر ئاماژەیان پێدان لەسەر ئەوە رێکەوتوون کە عەنکاوە (گوندە، لادێیەو ئێستا شارۆچکەیە)و شوێنەوارو پاشماوەى ئیمپراتۆریەتى ئاشوورى تیا بەدى ناکرآ، ئەوەى کە هەیە کۆمەڵێک شوێنەوارى ئایینییە وەک (مەزارەکان)ى (مەریامانآ، مارشمۆنىء … هتد)، کە ئەمانەش مێژوویان هاوشانى مێژووى بڵاوبوونەوى ئایینى مەسیحییەو ناکرآ بە شارێکى گەورەى ئاشوورى لەقەڵەم بدەین.
هەموو ئەو سەرچاوانەو واقعى ئەمڕۆ ئەوەمان بۆ دەردەخات کە شارۆچکەى عەنکاوە شوێنێکى کشتوکاڵییەو سەرچاوەى داهاتء دەسکەوتى زۆرینەى خەڵکەکەیەتىء پیشەى کشتوکاڵکردن و خۆخەریککردن بە کشتوکاڵکردن بەو شێوەیە پیشەى ئاشوورییەکان نەبووە، چونکە کشتوکاڵى عەنکاوە لەسەرئاوى (بارانە)و کشتوکاڵى (گەنم بە باران) دەکەن لە کاتێکدا شارستانى ئاشوورى ئەوەى بۆ بەجێهێشتووین کە ئاشوورییەکان لە نێوان ئاوى فوراتء دیجلەدا ژیاونء کشتوکاڵیان بەو ئاوە کردووە.
ناکرآ زۆرى ژمارەى مەسیحییەکان کە ژمارەیان (12500) دوانزە هەزارو پێنجسەد مەسیحییە بکەینە هۆیەک بۆ ئەو رایەى کە پێیوایە لەبەر ئەوەى زۆرن کەواتە ئاشوورین، پاشان – عەنکاوە سەرەتا (گوند) بووەو بەپێى سەرچاوەى رۆژهەڵاتناسەکانء کۆنترینیان بە (55) خێزان ناویان دەباتء ئەو ژمارە زۆرەش کۆچڕەوىء پێشکەوتنى شارستانىء بارودۆخى سیاسى ناوچەکەو بارى ئابوورىء حەزى مەسیحییەکان لە نیشتەجێبوونێکى (مستمر) وایکردووە ئەو گوندە ببێتە شارۆچکەیەکى گەورە.
کەلتوورى عەنکاوە کەلتوورێکى کوردەوارییە (پیشەو کار، جلوبەرگ، خشلڕ، دابونەریتى)ى خەڵکى عەنکاوەو مۆرکێکى کوردەوارى پێوە دیارەو جیاوازییەکى ئەوتۆ بەدیناکەین لە نێوان ئەم شارۆچکەیەو شارۆچکەیەکى ترى کوردستان تەنها ئەوەنەبآ ئەمان مەسیحینء ئەوان موسوڵمانن.
لە کۆى (17) بنەماڵەو خێزانى ناودارى ناو شارۆچکەى عەنکاوە (9) خێزانەى کچکردووى ناوچەکانى ترى کوردستان بەدیدەکەین، ئەوانیش بنەماڵەو خێزانى (تۆنمەننا لە هەرمۆتە، بڵندەر لە برادۆست، خۆرانى لە شەقڵاوە، رۆفۆ لە رەواندوز’، سشیاوەیش لە کۆپیە، شەنگۆڵا لە شەقڵاوەو، کاکا ، گەندۆ ، کوردا ، دخوکا)
بەرنامەى لەناوبردنى کەسیەتى خەڵکى عەنکاوە
شێواندن و لەناوبردنى کەسیەتى (تاکى) کۆمەڵانى خەڵکى کوردستان بە مەسیحى وموسوڵمان و ئێزیدی … هتد، پیشەى زۆرینەى دەسەڵاتە چەوسێنەرەکانى کوردستانیان حوکم کردووە بوو، لەوبارەیەوە مێژوو لە هەگبەکەیدا زۆرى بۆ تۆمار کردووین.
بە داخەوە تێگەیشتنى زۆرێک لە خەڵکى عەنکاوە بۆ “کەسییەتیان” لەناو کۆمەلڕ بەپیلانى رژێمە داگیرکەرەکانء لەسەرووى هەمووشیانە حکومەتى عێراق بەو ئاکارەبرا کە ئەمڕۆ زۆرێک لە ئێمە لێى ناڕازین، ئەو بڕوایەى کە پێیوایە عەنکاوە (کوردستان) نییە. بۆ ئەمە دەگەڕێنەوە بۆ سەرەتایەکى مێژوویىء بۆمان دەردەکەوآ کە کاتێک ئیمپراتۆریەتى عوسمانى لە جەنگى جیهانى دووەم تێکشکانء کشانەوە، لە ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتیان هەوڵى تێکدانى شیرازەى ئەو شوێنانەیانداـ، هەر بۆیە بڕیارێکیاندا بە هێزە عەشایرەکانى چواردەورى عەنکاوەو، (بەحرکە، کوران… هتد) کە (قەتلءعامى) خەڵکەکەى بکەنء لە ناویانبەرن، بەبیانووى (کفرو بێدینییان)، بەڵام بە هەوڵى چەند کەسایەتییەکى ناودارى وەک (مەلا ئەفەندى ئەبوبکر) کە سەردەستەى زانایانى ئایینى هەولێربووە دەکەوێتە نێوانیانء عەنکاوە لەو کارەساتە رزگار دەکاتء خەڵکى هەولێریش پشتگیرى ئەو هەڵوێستە مرۆڤدۆستەى زانایانى ئایینى دەکەن. ئەمەش بەڵگەیەکى ئاشکرا بۆ پەیوەندى توندوتۆڵء هەستى خۆشەویستى نێوان خەڵکى عەنکاوەو کوردەکانى دەورووبەرى.
هەندێک لە فەرمانڕەوایان وحاکمە سیاسییەکانى ئینگلیز لە ماوەى دەسەڵاتیان لە ناوچەکە لە رێگەى هاندانى خەڵکىوبەکارهێنانى ئاینء کەسایەتى ئایینى توانییان جۆرێک لە (دەمارگیرى) مەزهەبى – نەتەوەیى بۆ خەڵکى ئەم شارۆچکەیە دروستبکەن، کە وایکردووە زۆرێک لە خەڵکى عەنکاوە لە رووى نەتەوەیى خۆى بە (کلدان) بزانێت، وەک ئەوەى کلدان نەتەوەبێت کەمێکیش خۆى بە ئاشووى بزانێت.
لەگەلڕ ئەمانەدا، کورد، موسڵمانەکانى دەوروبەرى عەنکاوە بە هیچ شێوەیە بچووکترین هەڵوێستى ناشیاویان بەرامبەر خەڵکى عەنکاوەو هیچ مەسیحییەک نەکردووە، بە پێچەوانەوە پەیوەندى توندوتۆلڕ تەواو پێکەوەى بەستوونەتەوە.
لگەلڕ هاتنە سەرحوکمى ئێستاى عێراقء دەسەڵات گرتنەدەستیان، پیلان گێڕدرا بۆ لەناوبردنیان لە چەند رێگایەکى جیاوازەوە:
هەشتاکانى ئەم سەدەیە لە سایەى فەرمانڕەوایانى ئەمڕۆى عێراقء لە پێناو لەناوبردنى کەسیەتىء کەلتوورو فەرهەنگى کوردەوارىء بە (عەرەبى)کردنء لەناوبردنى شوێنەوارە کوردییەکان، ناوى چەندین گوندو ناوچەى کوردستانى کرد بە عەرەبى، عەنکاوش یەکێک بوو لەو شوێنانە کە بەو دواییە بە (عینکاوە)ى عەرەبى ناودەبرا، (ى) عەرەبى بۆ زیادکراو دواتر شارۆچکەى عەنکاوە بوو بە گەڕەکێک لە شارى هەولێر.
هێنانەکایەى پرۆژەى (فرۆکەخانەى سەدامى سەربازى) لە ناو خاکى کشتوکاڵى عەنکاوە کە بۆ پێکانى دوو ئامانج بوو، یەکەمیان بۆ زەوتکردنى زەوییە کشتوکاڵییەکان.. دووەمیان بۆ کردنى عەنکاوە بە (سەربازگەیەک)و لەناوبردنى شارستانیەتى عەنکاوە.
چاندنء دروستکردنى رۆحى قینء دووبەرەکى لە نێوان خەڵکى عەنکاوەو شارى هەولێردا لە رێگاى هێنانەکایەى پرۆژەى دروستکردنى مزگەوت لە ناو عەنکاوەو نزیک عەنکاوە… هاوکات هاندانى مەسیحییەکان بۆ کەمکردنء تەسککردنى پەیوەندییە کۆمەڵایەتى و بازرگانىو… هتەد، لە پێناو لەناوبردنى کەسیەتى خەڵکى عەنکاوە.
دروستکردنى شەقامء رێگاوبان بۆ لەناوبردنى سیماى شارستانیىء تایبەتمەندى مێژوویى شارۆچکەى عەنکاوەو نەهێشتنى شوێنەوارەى مێژوویىء ئایینیەکان، وەک ئەوەى کە لە دەربەندى بازیانء گوندو شارۆچکەکانى دهۆک کراوە.. ئەمەش لە روانگەیەکەوە کە لە رێى لەناوبردنى شوێنەوارە مێژوویىء کەلەپوورەکانەوە دەتوانرآ مێژوو بسڕێتەوەو کۆتایى پآ بهێنرآ.
گۆڕینى سیستمى خوێندنء پەروەردەو (بەعەربىء بەعسیکردنى) هەموو فێرگەو شوێنە پەروەردەییەکان، ئەویش بە لابردنى وانەى کوردى لە ناو پرۆگرامى خوێندن، رێگایەکى ترى بەغدا بوو لەو پێناوەدا.
هەر بۆیە مەسەلەى کوردبوونى شارۆچکەى عەنکاوە راستییەکى حاشاهەڵنەگرە لەگەلڕ ئەوەى دوژمن بە هەموو توانایەوە هەوڵیداوە تۆوى دووبەرەکى لە نێوان ئەوانء خەڵکى کوردستاندا بچێنآء شێوەیەک لە دابڕان دروستبکات، بەڵام راستى مێژوویى، برایەتى توندوتۆڵى نێوان خەڵکى عەنکاوەو کوردە موسڵمانەکان بە شێوازێک وەسفدەکا یەک نەتەوەو یەک چارەنووس.
لێرەوە، دروستترین را بۆ ئەسڵى خەڵکى عەنکاوە دەگەڕێتەوە بۆ (کورد)ێتیان نەک بۆ ئاشووریبوونیان (الناگقین باللغە السریانیە) کە ناوى رەسمى حکومەتى عێراق بوو.
پەراوێزو سەرچاوەکان:
1- گەشتى نیبۆڕ ساڵى 1766/ وەرگێڕانى بۆ عەرەبى (د. محمود حسین امین).
2- جیمس بەگنهام/ گەشتەکەم بۆ عێراق لە ساڵى 1716دا، وەرگێڕانى (سلیم گه التکریتى)، لاپەڕە 124.
3- بادجەر/ مبشر (رحلتی بین النهرین) لە ساڵانى (1822-1824)و (1855-1858)دا.
4- هاملتون/ (گریق فی کردستان)، لاپەڕە 52-5 4.
5- میجەر (Hay) حاکمى سیاسى ئینگلیز لە هەولێر، (سنتان فی کردستان)، وەرگێڕانى فوئاد جەمیل.
6- ریچ/ کونسوڵى بەریتانى لە بەغدا سەردانى بۆ هەولێر ساڵى 1822 (رحلە المنشى البغدادی) لاپەڕە 76-77.
7- ئەم پارچە بەردە مەڕمەڕە لە کاتى چاککردنەوەى کڵێساى مارگۆرگیس دۆزراوەتەوەو بە زمانى مەسیحى (کلدانى نوسراوە)و لە 23/11/1995 دۆزراوەتەوە.
8- ئولیڤیە، (رحلە ئولیڤیە الى العراق) لە سەدەى هەژەهەمدا، 1794-1796/ وەرگێڕانى دکتۆر یوسف حەبى، لاپەڕە 62.
9- (لمحە عن عنکاوە ماچیها وحاچرها) حنا عبدالڕحد رۆفو، سنە الگبع 1996، ڕربیل مگبعە الپقافە فی اربیل الگبعە الڕولى. فەسڵى یەکەم.
10- (الڕێل والفێل وملاحڤات ڕخرى) لمات ورد فی کتاب لمحە عن عنکاوە لڵاستاژ حنا موفۆ 1997 سوید).
11- سجلى عمادەى کڵێساى مارگۆرگیس لە عەنکاوە، لاپەڕەى خێزانەکانى عەنکاوە لە ئەو زانیارییانە وەرگێراوە.