ئیسلامییە سیاسییەکانى خۆرئاوا
لە نێوان گەشەسەندن و هەرەسدا
ئەگەرچى گوتارى ئایینەکان بۆ هەموو مرۆڤایەتییەو ئایینیش سنورى جوگرافیى بە بەربەست لە بەردەم بڵاوبوونەوەى خۆیدا نابینێت، بەڵام لە واقیعى جیهاندا چەندین هۆکارو لەوانەش وێستگەى دابەزینء بڵاوبوونەوەى ئایینەکان وایانکردووە، کە ئایینە جیاوازەکان لەسەر گۆى زەوى جوگرافیاى تایبەتیان هەبێت، بۆیە دەبینیت مەسیحییەکان زۆرینەى ناوچەیەکى جوگرافیى دیاریکراو پێکدەهێننء موسوڵمانەکان لە ناوچەیەکى ترو بوزییەکانیش لە لایەکى ترو… هتد.
هێڵى جیاکەرەوەى نێوان ئایینەکان لەسەر نەخشەى جوگرافیاى ئایینىء لە سەردەمى رابردوودا، کاتێک دەسەڵاتە ئایینییەکان فەرمانڕەوا بوون، تۆخء سوورو ئاشکراتربوون، بۆ نموونە لە سەردەمى خەلافەتى ئیسلامیدا قسە لەسەر (دار الحرب ودار السلام) بووەو هێڵێکى جوگرافى دیاریکراو بۆ ئەم دووبەرەیەى لێک جیاکردووەتەوە، لەگەلڕ ئەوەشدا کە ئەمڕۆ قەوارە سیاسىء ئابوورییەکان زەقتر بوونەتەوەو دنیاش تا رادەیەک بە پێوەرە نائایینییەکان دابەشکراوە، هەروەک جیهانگەرىء چەمکە گشتگیرەکانیشى کاریگەرییەکى گەورەیان لەسەر تێکەڵبوونء ئاڵوگۆڕى چەمکە ژیانىء ژیارییەکان هەیە، بەڵام هەتا ئێستاش ئەم چەمکە لە واقیعى دەوڵەتانء کۆمەڵگەکانى جیهاندا بەرجەستەیە، بۆ نموونە: رۆژانە زاراوەى جیهانى ئیسلامى دەبیستیت، کە لە بەرامبەر رۆژئاواى مەسیحیدا وەک جیهانێکى ترى ناسراو بە ئایینەکەیەوە دێتە کایەوە.
هەر بە لێکدانەوەیەکى واقیعیش رەنگە لەوە نزیکببینەوە، کە مەککەو مەدینە پایتەختى ئایینى جیهانى ئیسلامینء لەبەرامبەریشدا رۆما پایتەختى کڵێساکانى جیهانى مەسیحییە، بەم پێیەش ئایینەکان خەڵکء زەوىء لا یەنى کەمیش دەسەڵاتى ویژدانییان هەیە، کە ئەوەش جیهانێکى تایبەتى بۆ هەر ئایینێک پەیداکردووە، کە تیایاندا کەلتوورو شارستانێتیى جیاوازو هەندێک جاریش دژ بە یەک دروستبوونء لێرەشەوەیە کە قسە لەسەر بەیەکداهەڵپرژان یان گفتوگۆى نێوان ژیارەکان دروستبووە، کە لە هەردوو بارەکەدا ئایین رۆڵى خۆى تێدا دەنوێنێت.
گوتارى هەر ئایینێکیش لە ناو جوگرافیاى خۆیدا تووشى چەندین بەربەستء ئاستەنگى فکرىء واقیعى دەبێتەوە، کە راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر هێزو پێزى ئەو گوتارەو پانتایىء قووڵایى بڵاوبوونەوەى دەبێت، بە هەمان شێوەش، هەر گوتارێکى ئایینى لە دەرەوەى بووارى زۆرینەى خۆیدا دووچارى واقیعێکى موتەحەدى دەبێت، کە رەنگە گوتارەکە لە سەرەتاوە نەزۆکء نەبەکامە بکات. رەنگە ئەنجامى چالاکى زۆرێک لە بزووتنەوەو رێکخراوە تەبشرییەکان لە وڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاستء کەنداودا راستیى ئەم بۆچوونەمان بسەلمێنێت.
لەم چوارچێوە گشتییەشەوە، ئەوە کە پێى دەوترێت (گوتارى ئیسلامى لە خۆرئاوا)دا، گوتارێکى شکستخواردوو نەزۆکەو گۆڕانکارییەکانى ئەم دواییەى جیهانیش ئەوەندەیتر بارى شکستخواردووى گوتارەکەى قورستر کردووە، ئەگەر لە وڵاتانى ئیسلامیشەوە دیوێکى گەش لە ئەداى سیاسىء فەرهەنگى ئەو گروپء رێکخراوە ئیسلامییانەدا ببینرێت، ئەوە لەو میکانیزمء فۆرمانەوەیە کە کۆمەڵگەى خۆرئاوا بۆ هەر هێزو هزرێکى فەراهەم کردووە، نەک هەڵقوڵاوى ئایدیاى ئیسلامێکى سیاسى پێشکەوتوو بێت.
لە رۆژئاوادا (گوتارى ئیسلامى) بە ماناى وشە نییە، کە جێى قسە لەسەرکردن بێت، بەڵکو چەند گروپء رێکخراوێکى ئیسلامى سیاسى هەن، کە بە پێى پلەى توندڕەویىء میانڕەوییان جیاوازن یان بە گوێرەى سروشتى کارو چالاکییان جیان.
ئەم گروپء رێکخراوانە، هەڵسووڕاوى دەستى پەنابەرە عەرەبء موسوڵمانەکانن، کە لە وڵاتانى ئیسلامییەوە کۆچیان رووە رۆژاوا کردووە ئایدیاى ئەم گروپانەش هەڵقوڵاوى چەمکەکانى ئیسلامى سیاسىء واقیعێکى رۆژهەڵاتیى داخراوە، کاریشیان ئەگەر لە ژێر ناونیشانى جیاوازدا بێتء بە ناوى خزمەتگوزاریشەوە لە چالاکیدابن، زۆربەیان لەسەر ستراتیژى (دەعوەو جیهاد) کۆکو هاوتەریبن، کە ئەوەش هەڵقوڵاوى فکرى ئیسلامى سیاسییە لە سەدەى رابردوودا، کە دەبێت هەر کۆمەڵگەیەک یان گرۆپێک یان تاکێکى ئیسلامى بەپێى قۆناغ (داعى یان مجاهد) بێت.
سەبارەتى بە باڵە جیهادییەکانوتۆڕەکانى رێکخستنیان لە جیهاندا، وێنەکە روونء ئاشکرایە، ئەوان جیهادى خۆیان لە تەلارەکانى نیویۆرکدا کردو پاشهاتەکانى ئەداکردنى ئەو فەریزەیەش بە واقیعى ئەمڕۆى دەوڵەتانء کۆمەڵگە دواکەوتووەکانەوە دیارە.
هەرچى ئەو گروپء رێکخراوە سیاسىء نیمچە سیاسییانەش، کە لە ئەوروپادا لە رێى چەند دامودەزگاو فێرگەو مزگەوتەکاندا لە کاردان، تووشى چەندین تەحەددى واقیعىء فکرى بوون، کە سەرەنجام کەنارگیرو نامۆن بە کۆمەڵگەى رۆژئاوایىء لە پووکانەوەدان.
لە کۆمەڵگەى رۆژئاواییدا، هەم لەسەر ئاستى فکرو هەم لەسەر ئاستى واقیعى مێژوویى، ئایین چەمکى شمولیبوونى لەدەستداوە، ئەمڕۆ نوخبەیەکى بیریار ئازادانەو دوور لە هێڵى سوور قسە لەسەر هەموو چەمکء دەقە ئایینییەکان دەکەنء بەپێى پێوەرەکانى عەقڵانییەتء دیدگا مرۆییەکان هەڵیدەسەنگێنن، بە جۆرێک کە لە سایەى فکرى کرانەوەخوازیى ئەو کۆمەڵگەیەدا هیچ سیستمێکى شمولى جێى نابێتەوە، ئەمەش سەرەڕاى ئەوەى کە ئەوروپاییەکان لاپەڕەکانى دواى داڕنینى شمولىء دەسەڵات لە مەسیحى، بە سەرەتاى مێژووى کرانەوەو پێشکەوتنخوازیى خۆیان دەزانن.
لێرەشەوەو لە ناو ئەم واقیعە فکرىء مێژووییەى ئەوروپادا، پەیامى ئیسلامییەکان لە رەگوڕیشەوە دووچارى رووبەڕووبوونەوەیەکى چارەنووسساز دەبێت لەگەلڕ خواستى گشتیى ئەو کۆمەڵگەیەدا، بۆ نموونە: هاووڵاتییەکى ئەوروپى کە بەرەدوام عەوداڵى کرانەوەى زیاترو شەفافییەتى زۆرترە، بە گوتارى رێکخراوێک پابەند نابێت کە بازنەکانى ئازادى لە تەواوى ژیاندا بۆ دیارى بکات، هەر لە شێوازى نانخواردنء خۆشتنەوە تا سەر سەمعء تاعەى ئەمیر لە مەسەلە بنەڕەتییەکاندا.
رەنگە لە وڵاتانى جیهانى کەنارو دواکەوتوودا، رێکخستنە ئیسلامییەکان لە رێکخستنى کادیرو پەرەپێدانى جەماوەردا سەرکەوتوو بن، چونکە ئەو پەراوێزە ئازادىء پانتاییە شوورەوییەى کە بانگەشەى بۆ دەکەن، لەوە زیاتر بێت کە هاووڵاتییەک لە سایەى سیستمێکى حوکمڕانى دیکتاتۆردا لێى بێبەشە، بەڵام لە وڵاتێکى دیموکراتوکۆمەڵگەیەکى کراوەدا، گروپێکى ئایینى یان مەزهەبى موزایەدەى لەسەر واقعیى دیموکراتء ئازاد پێناکرێت، هەروەک لە باریدا نییە لەو ئەزموونە مرۆییە کە دەرەنجامى مێژوویەکى دوورودرێژە، باشتر پێشکەش بکات. هەروەها ئینتیماى فەرهەنگىء کەلتوورى ئەورووپییەکانء شەقامى رۆژئاوا لەگەلڕ ئەو جۆرە تەرحەدا ناخوێنێت، بۆ نموونە: سەیر نییە کە سەندیکایەکى پیشەیى لە ئوردوندا زۆرینەى ئیسلامى تیادا هەڵبژێرێت، چونکە لە مەسەلەیەکى گەورەى وەک کێشەى (عەرەب – ئیسرائیل)دا تەرحى ئیسلامییەکانو خواستى شەقامى ئوردونى بە یەک ئاواز دەخوێنن، بەڵام لە ئەوروپادا شەقامء راى گشتىء تەرحى ئیسلامى لە هیچ بوارێکى ژیاندا هاوتەریب نین، بۆیە دەبینیت گروپء رێکخراوەکانى ئیسلامى سیاسى لە رۆژئاوادا کادرەکانیان لە رەگەزو نەژادى نائەورووپینء ئایدیاى رێکخراوەکانیشیان هەڵقوڵاوى کاردانەوەیەکى سیاسییە بەرامبەر بە سیستمە دەقبەستووەکانى دەوڵەتە داواکەوتووەکان، (کە لە ئەوروپادا ئەو کارە نییە، تا کۆمەڵگە کاردانەوەکەى قبوولڕ بکات). لێرەشەوە لە ئاست پێشکەشکردنى نموونەیەکى باشتردا دەستەوەستاننء ئەمەش وایکردووە، کە نامۆبوون بە کۆمەڵگەى ئەوروپاو چەمکەکانى ببێتە سیماى هەرە دیارى ئەم رێکخراوانەو لە نێوان ئەوانء کۆمەڵگەو دامەزراوەکانیدا دیوارێک لە رەتکردنەوەى یەک پەیدا دەبێت.
لە لایەکى ترەوە ئەو کۆمەڵگەیەى کە لە ئایدیاى ئیسلامى سیاسیدا بانگەشەى بۆ دەکرێت، نموونەیەکى لە واقیعی ئەمڕۆى مرۆڤایەتیدا نییە کە چاوى لێبکرێت، بۆ نموونە: گروپێکى ئیسلامى سیاسى لە ئەوروپادا تەنها لە توانایدایە کە (سودان) بخاتە بەرچاوى کۆمەڵگەى ئەوروپى، وەک نموونەیەک بۆ (کۆمەڵگەى ئیسلامى خوازراو)، هەر بۆیە ئاوێتەبوونى دواکەوتنى سیاسىء ئابوورىء فەرهەنگى، بە کۆمەڵگەى ئیسلامییەکانەوە، ئەو دیدەگایەى لاى رۆژئاوا دروستکردووە، کە ئیسلامیبوونى هەر کۆمەڵگەیەک ماناى دواکەوتنء داخرانى ئەو کۆمەڵگەیەیە.
واقیعى وڵاتانء کۆمەڵگە ئیسلامییەکانیش ئەم بۆچوونەى کۆمەڵگەى ئەوروپى تا رادەیەک دەسەلمێنن، بۆ نموونە: کە وڵاتانى عەرەبىء ئیسلامىء کۆمەڵگەکانیان خاوەنى ئاڵتوونى رەش بنء پێگەى جوگرافییان ستراتیژى بێتء سامانێکى مرۆیى گەورەیان هەبێتء داراى مێژوو کەلتوورێکى پڕبەهابن، بۆ دەبێت واقیعى ژیانى کۆمەڵگەکان ئەوەندە دواکەوتووو ئەداى سیاسیى دەوڵەتەکانیشیان لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى تا ئەو رادەیە لاواز بێت؟!
جگە لەوانەشء بەهۆى رووداوەکانى ئەم دواییەوە، کە زرێک لە چەمکە رۆژئاواییەکانى گۆڕى، تەرحى ئیسلامییەکانیش دووچارى ئاستەنگێکى گەورە بووەتەوە.
ئەمڕۆ لە هەموو کات زیاتر رۆژئاواییەکان تیرۆرو شمشێرو دەمارگیرییان لە واقیعى خۆیاندا پێقبوولڕ نییەو لەبرى ئەوانەش دیفاکتۆى دیالۆگء یەکخوێندنەوەیان هێناوەتە کایەوە، لە بەرامبەریشدا گروپەکانى ئیسلامى سیاسى هەرچەندیش میانڕەوبن ناتوانن دەقء چەمکە شەڕگەراییەکان لە بەرنامەیەاندا رەت بکەنەوە، کە کردە تیرۆریستییەکانیان پێدەشەرعێنرێنء تەنها بەڕاگەیاندنى دواخستنى پەیڕەوکردنى ئەو چەمکانەش کۆمەڵگەى رۆژئاوایى بوارى تێکەڵبوونء گەشەسەندن بەو رێکخراوانە نادات.
دیوێکى ترى قەیرانى ئەو گروپء رێکخراوانە، هەڵقوڵاوى ناو واقیعى خۆیانە بە جۆرێک کە جالییەى عەرەبىء ئیسلامى لە رووى ژمارەوە بەهۆى کۆچى بە لێشاوو پەرەسەندى خێزانەکانیانەوە لە زۆربووندان، بەڵام لە رووى بیرو ئینتیماى دینییەوە لە هەرەسێکى لەبەرچاودان، بۆیە دەبینیت ئەو خێزانەى کە دێتە ئەوروپاو پێشتر پابەندى بنەما ئایینییەکان بووە، پاش ماوەیەک (تڕقلم) لەگەلڕ کۆمەڵگەى شارەکەیدا دەکاتء پاشماوەیەکى تریش بیرکردنەوەیەکى نائایینى (لادینى)ى بۆ پەیدا دەبێت، کە ئەمە بە ئاشکرا لە نێوان نەوەى یەکەمء دووەمء سێیەمى جالیەى عەرەبىء ئیسلامى لە ئەوروپادا وەک دیاردەیەکى کۆمەڵایەتى دەرکەوتووەو چەندین کێشەى خێزانىء کۆمەڵایەتى لە ناوخۆى ئەو جالییەیەدا دروستکردووە، واتە: ئەو پیێگەى جەماوەرییەى کە گروپەکانى ئیسلامى سیاسى پشتى پێدەبەستن، جالییەى عەرەبىء ئیسلامییە لە رۆژئاوادا کە ئەوانیش پابەندبوونى ئایینییان نییە، جگە لەوەش کە وەک جالییە پەرتەوازەو ناکاریگەرن، هەر لێرەشەوە کایەو بوارێکى راستەقینە بۆ ئیسلامییە سیاسییەکان لە رۆژئاوادا نامێنێت، کە تەرحەکەیان بەرجەستە یان تەنانەت قبوول بکات.
لەبەر رۆشنایى مێژووى دوێنآء واقیعى ئەمڕۆشدا، رۆژئاواییەکان وادەبینن، کە هەرەسى خەلافەتى عوسمانى لەسەرەتاى سەدەى رابردوودا، سەرەتاى هەرەسى دەسەڵاتى ئیسلامى سیاسى بوو، هەوەک واقیعى وڵاتانى ئیسلامى ئەمڕۆو نامۆبوونى گروپء رێکخراوەکانى ئیسلامى سیاسى رۆژئاواش بە دنیاى تازە، قۆناغێکى ترە بە هەمان ئاراستە.
شوێنی بڵاوکردنەوە : ڕۆژنامەی کوردستانی نوێ ژمارە ٢٧٥٧ ساڵی یانزەهەم ڕێکەوتی پێنجشەممە ، بەرواری 2002.05.16 لاپەڕە ٧ ” لاپەڕەی ئازاد” دانیمارک / کۆبنهاگن