خوێندنەوەیەک بۆ ئایندەى جالیەى کورد
بەو پێیەى کە ئەورووپا ئەمڕۆکە ژوانگەى سەدان هەزار کوردە، پتر لە یەک ملیۆنء شەش سەدو پەنجا هەزار کورد لە ناو جەرگەى سەنتەرى جیهان – ئەورووپا دەژى، دەکرێت بڵێین جالیەیەکى پێکهێناوە.
لە ئەورووپایەک تیایدا بنەما مەدەنىء شارستانێتیەکەى پەلى هاویشتۆتە نێو ژیانى سیاسى، ئابوورى، کۆمەڵایەتى، فەرهەنگ، کلتوورى باوەڕو بژێوى خەڵکەکەیەوە، لە چوارچێوەى فۆرمەڵەکردنء داننان بەو چەمکء بنەما مەدەنییانەدا مافى -بیانییان– بە شێوەیەکى گشتى سەلمێنراوە، دەشکرێت فەلسەفەى ئەو سەلماندنە، بە رێگەدانء زەمینەخۆشکردنء هاندانى ئازادى دەربڕینء مومارەسەکردنى مافە فەرهەنگىء کلتوورییەکانى بیانیان بە ئازادىء بآ کۆتء بەندو لە چوارچێوەى دەستوورو یاسا مرۆییەکاندا هەڵێنجێنین.
بەڵام بەداخەوە وێڕاى ئەم هەموو فەرشە سوورو هەڵخراوەى ئەورووپاو کۆمەڵگاى پێشکەوتوخوازى خۆرئاوا، کوردان نموونەى جالیەیەکى لاوازو کەرت کەرتء پەرتەوازەبوو دەنوێنن.
تەنانەت ئەم لاوازىء پەرتبوونە باڵى کێشاوە بەسەر ئایندەو چارەنووسێکى رەشبینى داهاتوىو جالیەى کوردى، لێرەشەوە بۆ ئەوەى بابەتییانە لە ئایندەى جالیەى کوردى بدویین، پێویستە خوێندنەوەو تێڕوانینێکى فرەیىء هەمەلایەنمان هەبێت، تا بتوانین لە رێگەیەوە ئەو خاڵانە شیبکەینەوە کە بوونەتە یان دەبنە هۆى خوڵقاندنى پەرتەوازەیى یان دروستبوونى لاوازیى هەستى ناودەرکردنى جالیەیەکى نموونەیى (خوازراو) باشترین دەستپێکیش بۆ ئەم بابەتەمان دەکرێت لە مێژووى کۆچى کوردى بەرەو هەندەران سەر دەربکات، تیایدا دەردەکەوێت کە هەرچەندە مێژووى دروستبوونى جالیەیەکى کوردى لە ئەورووپادا مێژوویەکى کۆن نییە، بەڵام مێژووى کۆچى کورد بۆ ئەورووپاو خۆرئاوا مێژوویەکى نوێى نییە.
لەم بارەیەشەوە دەکرێت بڵێین دیاریکردنى وەرزەکانى کۆچى کورد بۆ خۆرئاوا، شیکردنەوەى هێندێک لە بابەتەکانى هەگبەو قۆناغەکانى کۆچء تێگەیشتن لە مەرامى ئەو کۆچەو هۆیە پاڵنەرەکان بۆ ئەو کۆچە.. جیاوازىء هاوبەشییان لە دروستبوونى جالیەیەکى لاواز بەدەرخەین.
لەم بارەیەشەە دەکرێت بڵێین بەدەر لەو تاکوتەراییەى کورد وەک کەسێکى کۆچەر تیا دەرکەوتووە، سآ وەرزى گرنگ هەن کە دەبنە قۆناغء بنەماو بڕبڕەى پشت بۆ درووستبوونى نەوەیەک لە جالیەى کوردى، بەم شێوەیەى خوارەوە:
وەرزى یەکەم: کۆتایى شەستەکان تا ناوەڕاستى حەفتاکانى سەدى رابردوو.
وەرزى دووەم: ناوەڕاستى حەفتاکان تا کۆتایى هەشتاکانى سەدەى رابردوو.
وەرزى سێهەم: سەرەتاى نەوەدەکانى سەدەى رابردوو… تا دەستپێکى هەزارەى سێهەمء ئەمڕۆمان.
بە وردبوونەوە لەم سآ وەرزەى کۆچ، دەردەکەوێت کە کاتى کۆچ، هۆو پاڵنەرەکانى کۆچء ئامانجى کۆچ، جیاوازە، بەڵام لە ئەنجامدا چوونیەکن لەوەى کە پێکەوە سەرئەنجام جالیەیەکمان پێکهێناوە، جیاوازى لە هەگبەى زەمەنىء هۆکارو ئامانجەکانى کۆچء ئەنجامەکەى وەک ئامانج دوورخستۆتەوە، دەشکرێت بڵێین ئەوە بۆ خۆى هۆیەکە بۆ لاوازى یان پەرتەوازەیى جالیەى کورد، چونکە لە بنچینەدا ئامانجى سەرەکى ئەو رێژەیە لە کۆچەر، دروستکردنى یان پێکهێنانى جالیە نەبووە؟! بۆ زیاتر رووکردنەوەى ئەم مەسەلەیە.
وەرزى یەکەم و دووەم لە کۆچى کورد بەرەو خۆرئاوا، بە حوکمى کەمیى رێژەو ژمارەى کۆچەرو کەمیى هێزەکانى راکێشان بۆ خۆرئاواو بچووکیى هۆکان لە عەقڵى تاکى کورددا، رۆڵێکى ئەوتۆى نەدیوە لە دروستکردنى جالیەیەکى کوردى، ئەگەرچى لە زۆر کاتى دەرکەوتنء نیشاندانى جالیەیەکى بەهێزى تیا بەدیدەکرا، بەڵام لە بیرى دروستکردنى جالیەدا نەبووە.
وەرزى سێهەم: لەگەلڕ دەرکەوتنیدا بە هەگبەو قۆناغى درووستبوونى نەوەى یەکەم لە جالیەکە دەژمێردرێت، رۆڵێکى گەورەى بینى لە درووستبوونى جالیەیەکى لاوازو پەرتەوازە چونکە کاتى کۆچء هۆیە پاڵنەرەکانء ئامانجى کۆ چ هەموویان لە خزمەتى درووستبوونى جالیەیەکى پەککەوتوودان.
بۆ بەڵگەى ئەمەش دەکرێت بڵێین بە پۆلێنکردنى کاتء هۆى پاڵنەرو ئامانجى کۆچ لە وەرزەکانى کۆچدا بۆمان دەردەکەوێت کە ئەم کۆچە وەک ئەوەى خزمەتى بە نیشتمان نەگەیاندووە، سوودێکى ئەوتۆشى بۆ ناوخۆى جالیەکە نەبووە.
بۆ نموونە گەر کاتء هۆى هەڵهاتنى تاکى کورد لە ساڵانى 1975، 1985، 1986، 1987، 1988 لەگەلڕ کاتى هەڵهاتنى کورد لە پاش راپەڕینء نەوەدەکانەوە بەراورد بکەین دەبینین ئەو ساڵانە نموونەى زوڵمء زۆردارى رژێمى بەغداو جەنگى بەدناوى قادسیەى سەدام، کیمیاباران، ئەنفال، رووخاندنى ژێرخانى ئابوورىء کۆمەڵایەتیى کوردستانء رووخاندنى پتر لە پێنج هەزار گوندو دێى کوردانە، ئەمانەش بۆ خۆیان شەرعیەتێکى تەواو دەدەن بە کورد کە بیر لە کۆچ بکاتەوە، لەگەلڕ ئەمانەشدا رێژەو ژمارەى کۆچەرى کورد بۆ ئەورووپا زۆر کەمەو لەگەلڕ کەمیەکەیدا مەسەلەى نیشتمانىء گەڕانەوە بۆ کوردستان (ئامانجى) زۆرینەیان بووە ئەگەر بە سەرزارەکیش بێت؟!
بەڵام لەوەى تریاندا هیچ کام لە هاوشێوەى کاتء هۆو تەنانەت ئامانى کۆچەکەى تیا بەدى ناکەین، چونکە کاتى کۆچ هاوکاتە لەگەلڕ دەرکەوتنى ئازادىء حکومەتى کوردى، هۆى هەڵهاتنیش دەکرێت وەهمێک بێت بە ناوى (هەندەرانى)، خەونێک بێت بە ناوى (بەهەشتى دڵڕفێن)، چاولێکردنێک بێت بۆ (بوون)، هەڵپەیەک بێت بۆ بژێوییەکى ئابوورى کاتى.
ئامانجیش تیایدا نەگەڕانەوەیە بۆ کوردستان، نەبوونە هێزیشە بۆ نیشتمان، چونکە هیچ کات ئامانجى ئێستاى لاوێکى تازەگەیشتوو بە هەندەران لە ژێر کاریگەرى قەناعەتکردن بەو وەهمانەى کە بۆ خۆى کێشاویەتى لە کوردستانەوە ئامادەگیبوون بەهێز نییە بۆ نیشتمان.
تاکى کورد لە وەرزى سێهەمى کۆچى کورد، ئەمڕۆکە لەبەر ئەوەى لە بنچینەدا هەڵاتووى بارێکى ناهەموارى (کاتى، وەهمى)یە، جا ئەو ناهەموارییە ئابوورى، دەروونى، کۆمەڵایەتى، یان فیکرى بێت، لەگەلڕ یەکەم دەرفەتى رەخساو لە کردنەوەى دەرگا ژەنگگرتووەکەى عەقڵیدا، لە هەڵپەى بونیادنانى بژێوییەکى ئابوورى تاکى، ناسنامەیەکى کۆمەڵایەتى نوێیە بە ناوى (هەندەرانى)، بۆیە دەرکەوتنى لە چالاکییە رووناکبیرىء کۆمەڵایەتىء نیشتمانییەکان تا حاڵەتى دەگمەنى پێوە دیارە.
وەنەبێت ئەم هەڵپەیە، ئەم ملنانە بۆ بونیادنانى بژێوییەکى ئابوورى لە چوارچێوەى ئەورووپایەکى سۆسیال دیموکراتدا، توانیبێتى چینێکى سەرمایەدارى دروستکردبێت، یان ئومێدى جالیەیەکى دەوڵەمەندى هاوشێوەى جالیەى یەهوودى لێبکرێت، ئەگەرچى واقعى حالڕ بە گەڕانەوەى هەندەرانییەکان بۆ کوردستان بەهۆى بارێکى ناهەموارى کاتىء دەرخستنى ئوتومبێلى جوانء کامێراو مۆبایلء ئەتەکێتى ئەورووپا لە دژى ئەم رایەماندا بێت، بەڵام لە راستیدا جالیەى کورد جالیەیەکى هەژارە لە رووى ئابوورییەوە، بە بەڵگەى ئەوەى کە نەیتوانیوە ببێتە هێزێکى ئابوورى بەرهەمین لە کوردساندا.
جگە لە بوارى ئابوورى، جالیەى کورد لە گەلێک لایەنى ترو بوارى گرنگتردا هەژارە، نموونەى هەژارى کورد، دەشکرێت لە رووى فیکرییەوە بووبێت، چونکە زۆرن ئەوانەى کە لە کوردستانەوە هەڵهاتوونء لە بنچینەدا، خاوەن فیکرێکى داخراون، ئەمە ئەگەر هەیانبووبێت.
گەر داخستنى فیکرمان بەشێکى بگەڕێتەوە بۆ دەسەڵات لە کوردستاندا، ئەوا لێرەدا بە کردنەوەى دەرگا داخراوەکانیش سوودێکى ئەوتۆ نابینین، نموونەکان زۆرن بۆ بەرتەنگیى عەقڵى کورد لە ئەورووپادا، کە تیایاندا بە باڵادەرکەوتنى پاشماوە بەجێماوە خراپەکەى کوردستان رەمزێکى ترن بۆ داخراوىء هەژاریى عەقڵى کورد، ناوچەگەرێتىء باڵادەستیى بەرژەوەندیى حزبى بەسەر بەرژەوەندییە پیرۆزەکانى نیشتمان تا سەر ئێسقان بەکارو کردەوەى جالیەکەوە دیارە. بە حزبیبوونى جالیەکەو هەر یەک لە ئاوازخوێندنء هەرکەس لە رووى رووناکبیرىء کۆمەڵایەتیشەوە، زۆربەى هەرە زۆرى ئەو کۆمەڵەو رێکخراوو بنکەو بارەگایانەى کە بەناو رووناکبیرىء کۆمەڵایەتین وەهمىء کارتۆنى دەردەکەون، گەر هەشبێت هێندە سیماى چایخانەیەکى لاکۆڵانیان پێوەدیارە. هێندە سیماى پەخشى بیرێکى رۆشنگەرى بەهێزى کوردى پێوە دیارنییە. هۆکەشى بێگومان بەشێکى دەگەڕێتەوە بۆ خەلفیەتى رووناکبیرىء ئاستى خوێندەوارىء فێربوونى تاکى هەڵهاتووى کورد بەرەو هەندەران، تەنانەت هێندێکیان ئاستێکى وەهایان نەبووە لە کۆمەڵگاکانیاندا کە جێگەى نرخاندن بێـت، کە دەشکەونە داوى غوربەت، بە لاساییکردنەوەى کلتوورو فەرهەنگێکى تر خۆ خەریکدەکەنء هێندەى کار بۆ لەبیرکردنى ئەو تۆزقاڵە دەکەن، هێندە کار بۆ خستنەگەڕو گەشەسەندنى ناکەن، تەنانەت زۆرێکیان لە هەوڵى ئەوەدان کە هۆى هەڵهاتنیان بۆ ئەورووپا بخەنە پالڕ راپەڕین، حکومەتى هەرێم، شەڕى ناوخۆ، کە ئەمانەى گەر بشبنە هۆ بۆ هەڵهاتن، لە بنچینەدا پێکهێنراوى خۆمانن. هەر بۆیە ئێمە جالیەیەکین خاوەن کەمترین ژمارەى کتێبء سەرچاوە، کەمترین رێژەى خوێنەر، کەمترین رێژەو ژمارەش لە توێژینەوە، ئەم کەمییەش دەکرێت لە کتێبخانەکانى ئەورووپاو لە مەیدانەکانى فێربوونء توێژینەوەکانى ئەورووپا بەدی بکەین. بەشى کورد لە کتێبخانەکاندا هەژارترینیانە، ئەمە لە کاتێکدا گەر ئەو چەند سەد هەزار کەسەى کە دەگەڕێنەوە کوردستانء کەشء فشى ئەورووپا لەگەلڕ خۆیان دەبەنەوە، لە گەڕانەوەیاندا لە جیاتى گوێزى هەورامان، گەزۆرى سلێمانى، قاپآ عارەق، یەکى کتێبێکیان بهێنایە، کارمان بەم رۆژە نەدەگەیشت.
لەوەش زیاتر لە نێوان خەمە قووڵەکانى نیشتمانء بەئاوەژووبوونى خەونە سەرابییەکانى غەریبیان، تاکى کورد لەگەلڕ خۆیدا لە هەوڵى هەڵپەستاندنى نیشتماندایە، لە هەوڵى توواندنەوەى خودو ناسنامەى کوردایەتیدایە.
زمانى گفتوگۆو دیالۆگء گوتارى کوردان لە هەندەران بەو رێگەیەدا دەڕوات کە کوردستان لەجیاتى ئەوەى ببێتە وڵاتء نیشتمان…: ببێتە یادگارییەکى بەجێماوى منداڵیمان یان تەمەنى هەرزەیى و لاوێتیمان، ئەوروپاش ببێتە جێژوانى باوباپیران و هەڵبەستى وەهمە سەرابییەکانمان. لەوێشەوە هەمو بەشدارییەکمان بۆ نەورۆز، کە پیرۆزترین یادى نیشتمانیى کوردانە، جگە لە ئاهەنگ و شایلۆغانى کوڕو کچان هیچ مانایەکی تر نابەخشیت. تەنانەت زۆرێکمان نازانین کاوەى ئاسنگەر کێ یە. گەر بشزانین کێیە، لە هەوڵى ئەوەداین لەبیرى خۆمانى بەرینەوە.
بەم کورتە شیکردنەوەیە بۆ هەندێک لە لایەنە شاراوەکانى نیو جالیەى کورد، دەگەینە خوێندنەوەى ئایندەو چارەنووسێکى رەشبینى چاوەڕوانکراو بۆ جالیەى کورد.
دوا سەرنج:
درووستبوونى جالیەیەکى کورد لە ئەورووپادا لە بنەڕەتدا (ئامانج) نەبووە، بۆیە دەکرێت بڵێین جالیەیەک دروستبوو لە ئەنجامى بارێکى کاتى بەبێ بەرنامە یان نەخشەکێشان.
بۆیە نەبۆتە هێزێکى گەورە بۆ ناوخۆى کوردستان نە لە رووى ئابوورى نە لە رووى کۆمەڵایەتى نە لە رووى سیاسىء نیشتمانییەوە.
بەم دۆخەی ئێستاشى کە لە هەوڵى خۆخواردنى خۆیەتى، لە هەوڵى لەدەستدانى بنەماو بنچینە سەرەتاییەکانى جالیەدایە، مەحاڵە بتوانێت نەوەیەکى بەهێز یان نەوەى دووەم بهێنێتەبوون. رەنگە ئەوەى دووەم لە هاتنەبووندا بێت، بەڵام ئەم نەوەیە لە خزمەت جالیەکەدا نییە، بگرە لە دژیەتى.
ئەنستیتۆو کۆمەڵەو رێکخراوە کوردییەکانى ئەورووپا سیاسەتى خراپیان لە مامەڵەکردن لەگەلڕ موفرەداتء موقەدیماتى جالیە، هۆیەکى لاوازىء پەرتەوازەیى جالیەى کوردە.
ئه‌م بابه‌ته له به‌رواری 17 ی دیسه‌مبه‌ری 2002 ڕێکه‌وتی سێشه‌ممه ژماره 2940 لاپه‌ڕه 7 ” لاپه‌ره‌ی ئازاد” کوردستانی نوێ بلاوبۆته‌وه .